Bier, wijn en moonshine maken met Domoticz

Gepubliceerd door Robot One op

Mannen in een bierbrouwerij

Visualiseer je brouwdata in Domoticz

Update 23 januari

Of je nou bier brouwt, wijn maakt of een fan bent van zelfgemaakte whiskey of likeur, om het fermentatieproces kun je niet heen. Het is de eerste stap in het maken van drank: het ‘gisten’ van suikerwater, zodat er alcohol ontstaat. Biotechnologie op zijn eenvoudigst. In principe is er niet meer nodig dan een grote emmer met waterstop, wat gist, gistvoeding en en een hele hoop suiker en water om van start te kunnen in je thuisbrouwerij. Op internet zijn tal van instructievideo’s en forums te vinden over deze smakelijke hobby. Kant-en-klare starterssets zijn al te koop voor een paar tientjes.

Maar dan beginnen de problemen. Want zelf drank maken is ook een kwestie van nauwkeurig werken om te voorkomen dat het spul bederft, troebel wordt of vieze geurtjes en bijsmaakjes krijgt. Een van de basisbeginselen is: werk hygiënisch. Een volgende is: werk nauwkeurig. En de derde regel: zorg voor een stabiel, gecontroleerd proces. Dat laatste is precies waar Domoticz goed in is: sensoren uitlezen en de nodige parameters monitoren, waar nodig andere apparaten bijregelen of de gebruiker een notificatie sturen.

Wat gebeurt er in je gistemmer?

Het eerste wat we willen weten, is wat er in je gistemmer gebeurt. Hoe verloopt de fermentatie? Wat is het alcoholgehalte van je mengsel (‘beslag’)? Wat is de temperatuur? Wanneer is het gisten klaar?

iSpindel in gebruik
De iSpindel wordt in de gistemmer geplaatst… *slik* en blijft gelukkig drijven.

Al die parameters zijn te meten met een zelfbouw-apparaat dat bekend is uit de wereld van thuisbrouwers: de iSpindel. Het is de open source variant van commerciële elektronische hydrometers om het brouwproces te volgen, zoals de Tilt en de Float. Alledrie werken volgens hetzelfde principe. Ze bestaan uit een petling (een dikke plastic reageerbuis met waterdichte schroefdop) met daarin een gyrometer om de hellingshoek te meten, een temperatuursensor, een oplaadbare accu en een WiFi server (zoals de NodeMCU of Wemos D1, allemaal 8266-varianten). Je kunt ze vanaf nul bouwen met wat gaatjesprint, losse onderdelen en 3D geprinte onderdelen. Met een compleet bouwpakket van een paar tientjes zet je het geval echter veel sneller in elkaar. Wil je dat ook niet, dan kun je ook een kant-en-klaar gebouwde en gekalibreerde iSpindel kopen voor een paar tientjes meer, bijvoorbeeld bij deze collega hobbyist.

De iSpindel stuurt periodiek vijf waardes door: de temperatuur van de vloeistof waar hij in drijft (of liever: de temperatuur in de iSpindel, in graden Celsius), de batterijspanning (Volt), de sterkte van het WiFi signaal (RSSI, in decibel), de Tilt (hoe schuin hangt het apparaat in de vloeistof, in graden) en de zogeheten Gravity (in graden Plato). Dat laatste is een obscure brouwersterm die moet weergeven hoeveel opgeloste suiker het mengsel bevat. Je vindt er meer over op Wikipedia.

Voor doorgewinterde brouwers is Plato wellicht gesneden koek, maar het is overzichtelijker om deze waarde om te rekenen naar het soortelijk gewicht (SG) van de vloeistof, niet in de laatste plaats omdat je die ook kunt checken met een ouderwetse hydrometer: een verzwaarde glazen buis met een schaalverdeling die je in je gistemmer laat dobberen en die dieper of minder diep zakt al naar gelang het soortelijk gewicht van die vloeistof. Puur water heeft een SG van 1. Suikerwater, wort of vruchtensap heeft een beduidend hoger SG, bijvoorbeeld 1,090. Aan het eind van de fermentatie is dat weer lager, bijvoorbeeld 0,990. Door de beginwaarde en de eindwaarde te vergelijken, kun je het alcoholgehalte (bij benadering) berekenen.

Wanneer is de gisting klaar?

Dit kunnen we gebruiken om te bepalen hoe ver het staat met het gistingsproces. Met gewone bakkersgist is namelijk een alcoholpercentage te halen van zo’n 12%. Als het hoger wordt, sterft de gist af. Dan is de gisting klaar. Andere gisten kunnen een hoger percentage aan, er zijn zelfs turbogisten die bruikbaar zijn tot meer dan 20% alcohol. Ook iets om aan te denken is dat het gisten steeds langzamer gaat. In het begin zie je de waardes voor Plato en SG vrij snel dalen, later in het proces gaat dit -ceteris paribus, dus bij gelijkblijvende temperatuur en andere omstandigheden- steeds trager.

In het gistingsproces wordt suiker omgezet naar alcohol en kooldioxide: C6H12O6 = 2C2H5OH + 2CO2, waarbij de (dode) gistcellen als rest achterblijven en naar de bodem zakken. De wijn of wort is dus klaar als alle suiker is omgezet naar alcohol, of als je in de buurt komt van het maximale alcoholgehalte dat de gist aankan. Kenmerkend daarvoor is dat (1) het waterslot niet meer borrelt (er ontsnapt geen CO2 meer) en (2) het SG en dus ook het alcoholpercentage 24 tot 48 uur lang niet meer is veranderd. Dat meet je met de iSpindel. Die hangt in de vloeistof en kantelt een beetje, afhankelijk van de opwaartse druk. Hoe hoger het SG, hoe schuiner de iSpindel hangt en hoe lager het SG, hoe rechter. Door de hellingshoek (Tilt) van de iSpindel te meten, kun je bepalen wat het SG van de vloeistof is.

iSpindel: links het contragewicht voor de 18650 accu (aan de achterzijde van deze print), in het midden de gyroscoopmodule en de antenne, rechts de NodeMCU. Aan de achterzijde zit nog een laadcircuit, een accuhouder en een temperatuursensor).

Daarnaast heeft de iSpindel een temperatuursensor. Deze is ook belangrijk, omdat de fermentatieprocessen vertragen of helemaal stoppen als de temperatuur te hoog of te laag wordt. Verschillende soorten gist werken optimaal bij uiteenlopende temperaturen. Ideaal is het in ieder geval als de temperatuur gedurende de hele fermentatie zo constant mogelijk blijft, bijvoorbeeld 20 graden Celsius bij het gebruik van bakkersgist. Met de dalende temperaturen van de herfst en winter is dat wel eens een uitdaging, zeker als jij of je huisgenoten geen zoetzurige bellenblazende gistemmer in de woonkamer willen en deze wordt verbannen naar de bijkeuken, de kelder of zelfs de schuur. Daar is het fris. Of wisselt op zijn minst de temperatuur, als je pech hebt iedere keer als er een deur open- of dichtgaat.

Klimaatkast

Er mensen die een hele koelkast of vriezer ombouwen tot ‘klimaatkast’ om het brouwproces constant te houden. Zo’n kast krijgt dan een eigen thermostaat en verwarmingselement. Een luxe oplossing. Het kan eenvoudiger en ruimtebesparender door de gistemmer voorzichtig te verwarmen (eventueel in de kartonnen doos waarin hij naar je is opgestuurd) en de temperatuurregeling via Domoticz te laten lopen.

Verwarmen kan bijvoorbeeld simpelweg met een zaailingmatje dat is bedoeld voor het warm houden van kleine kweekkasjes voor plantjes. Het matje wordt zelf niet erg veel warmer dan 20 graden en dat is op zich prima, want we willen de gistemmer niet zo sterk verhitten dat deze smelt of de gist sterft. Bovendien is het matje vochtbestendig en gebruikt het weinig stroom, maximaal zo’n 20 cent per dag. Als de vloeistof eenmaal op temperatuur is, dan is hij hiermee heel goed rond de twintig graden te houden.

Kortom, de boodschappenlijst:

  1. Voor zover je die nog niet hebt: een brouwemmer of gistemmer met waterslot, van 30 liter als je meteen flink aan de slag wilt, of van 10 liter als je kleinbehuisd bent of eerst wat wilt uitproberen.
  2. Een iSpindel, standaard of pro, zelfbouwpakket of kant en klaar. Kijk maar hoeveel je hieraan wilt uitgeven en wat je zelf aankunt.
  3. Een oplader voor de 18650 accu in de iSpindel. En misschien een extra (tweede) accu. De 18650 is binnen 2 weken namelijk wel helemaal leeg. Je kunt hem dan met een telefoonlader met mini-USB kabel opladen terwijl hij in de iSpindel zit, maar het gaat allemaal een stuk sneller met een losse oplader. Wil je minder vaak opladen, dan kun je de merkloze accu die bij de iSpindel wordt geleverd (ik vermoed dat deze een capaciteit heeft van rond de 2000mAh) ook meteen vervangen door een exemplaar met een hogere capaciteit, maar dan wel van een betrouwbaar merk. Er zijn veel 18650 accu’s op de markt van merken die meer beloven dan ze waarmaken, tot zelfs bijna 10.000mAh capaciteit. Geloof het niet zo maar, lees eerst maar eens de reviews. Ik heb zelf goede ervaringen met deze Samsung van 3900mAh.
  4. Een verwarmingsmat om je emmer op temperatuur te houden. Bijvoorbeeld deze van 60x30cm van Bol.com, deze van 52x25cm van Amazon.nl of deze vierkante (52x52cm) van AliExpress. Op deze laatste past een brouwemmer van 30 liter royaal.
  5. Een slim stopcontact naar jouw voorkeur, die je kunt aansturen vanuit Domoticz. In mijn geval een Philips Hue stekker. Dit kan ook een Zwave stopcontact zijn of een KlikaanKlikuit-achtig type op 433MHz of WiFi, gewoon wat je voorkeur heeft of wat je hebt liggen.
  6. Een gewone maatbeker en een nauwkeurige weegschaal, maar dat lijkt me vanzelfsprekend als je gaat kokkerellen.

Optioneel kun je nog een losse temperatuurmeter installeren om de omgevingstemperatuur te meten in de ruimte waar de gistemmer staat. Zoals de een eenvoudige 433 MHz binnentemperatuurmeter die via RFXCOM aan Domoticz is gekoppeld. Een alternatief is de Sonoff Zigbee temperatuurmeter die onder meer samenwerkt met de Sonoff Zigbee Bridge of met de Aeotec SmartThings Hub.

De iSpindel installeren

Om te beginnen zullen we de (opgebouwde) iSpindel moeten installeren. Dat gaat als volgt.

STAP 1:
Schroef de dop van de iSpindel, haal het apparaat uit de petling en zet de schakelaar aan. Druk nu 4 tot 5 keer kort op elkaar op het piepkleine knopje bovenaan (op de server, dat is de print waarop ook de micro-usb zit). Er gaat een blauwe led knipperen. De iSpindel staat nu in ‘access point’ modus.

STAP 2:
Ga op je pc of laptop naar de WiFi-instellingen. Je ziet dat er een WiFi netwerk is bijgekomen, iets met iSpindel in de naam. Maak hiermee contact. Negeer de waarschuwing dat er geen internetverbinding is.

STAP 3:
iSpindel menuAls het goed is, opent er nu een browservenster met daarop het menu van de iSpindel, zie hieronder. Gaat dit niet automatisch, open dan handmatig je internetbrowser en vul in de adresbalk 192.168.4.0 in.

STAP 4:
Kies als eerste Configuration. Vul hier je WiFi gegevens in: SSID en wachtwoord. Verander eventueel de iSpindel naam als die je niet aanstaat. Zet de update interval op 600 tot 900 seconden (10 of 15 minuten), afhankelijk van hoe vaak je gegevens wilt doorsturen. Niet te vaak, want de batterij moet het in het ideale geval een paar weken uithouden. Dat kan alleen als de iSpindel tussendoor de tijd heeft om ‘in slaap te vallen.’

STAP 5:
Kies hoe je de data wilt versturen. Standaard kan de iSpindel gebruikt worden met een paar bekende bierbrouwprogramma’s en het IoT datavisualisatieplatform Ubidots. Ook is er een mogelijkheid voor het verzenden van de data via MQTT, dat is het standaard Internet of Things protocol waarmee ook Domoticz werkt. Dat laatste gaan we gebruiken. Ik neem daarbij aan dat je in Domoticz MQTT al hebt ingesteld via Instellingen > Hardware:

Kies bij de iSpindel Configuration in het veld Service Type dus MQTT. Vul bij het Server address het lokale IP-adres van je Domoticz server in en geef het inlognaam en inlogwachtwoord op dat je in Domoticz hebt ingesteld voor MQTT.

STAP 6:
Op de onderste regel van deze pagina van de iSpindel kun je een formule instellen om het apparaat te kalibreren. Dat is tamelijk omslachtig en dat geeft precies weer waarom ik ervoor heb gekozen twee tientjes extra uit te trekken voor een volledig gebouwd en gekalibreerd model. Meer informatie over kalibreren vind je op deze website. Klik nadat je klaar ben onderaan in de Configuration pagina van de iSpindel op SAVE. De iSpindel zal nu resetten en verbinding maken met het in stap 4 ingestelde WiFi netwerk.

STAP 7:
Maak nu in Domoticz een aantal virtuele sensoren (via Instellingen > Hardware):

  • iSpindel_Temperatuur: een sensor van het type Temperatuur
  • iSpindel_Batterij: een sensor van het type Spanning
  • iSpindel_SG: een sensor van het type Custom Sensor met als aslabel SG
  • iSpindel_Alcohol: een sensor van het type Custom Sensor met als aslabel %
  • iSpindel_Gravity: een sensor van het type Custom Sensor met als aslabel Plato
  • ispindel_Tilt: een sensor van het type Custom Sensor met als aslabel graden Celsius
  • iSpindel_Signaal: een sensor van het type Custom Sensor met als aslabel dB

Op iSpindel_Temperatuur na dat in Domoticz onder het tabblad Temperatuur terechtkomt, komen alle deze apparaten in het menu Overige. Noteer de idx-nummers van de sensoren iSpindel_Temperatuur, iSpindel_Batterij, iSpindel_Tilt, iSpindel_Gravity en iSpindel_Signaal. Die hebben we straks nodig.

STAP 8:
Om de MQTT data te vertalen van de iSpindel naar Domoticz, gebruiken we het programma Node-RED. Deze visuele editor is heel goed in het vertalen van het ene protocol in het andere. Als je Node-RED al hebt geïnstalleerd, mag je door naar STAP 9. Ga anders naar het artikel Koppel je Smart-TV aan Domoticz op deze website en volg de instructies om Node-RED alsnog te installeren.

STAP 9:
Teken in Node-RED de volgende Flow:

De roze blokjes aan de linkerkant zijn MQTT input nodes. Die ontvangen hun data van de iSpindel. Voor elke waarde die de iSpindel stuurt is een topic ingesteld. Het deel ‘ispindel1’ is de naam die ik heb ingesteld in STAP 4 hierboven:

  • ispindel/ispindel1/tilt (hellingshoek in graden)
  • ispindel/ispindel1/temperature (vloeistoftemperatuur in graden Celsius)
  • ispindel/ispindel1/gravity (de Plato waarde in graden)
  • ispindel/ispindel1/battery (toestand van de accu in Volt)
  • ispindel/ispindel1/RSSI (signaalsterkte in decibel)

Hieronder als voorbeeld de node tilt. Voor de andere nodes hoef je alleen het topic en de naam te veranderen.

In het midden van de Flow staat een Function-blok dat het dataformaat van de iSpindel vertaalt naar opdrachten waar Domoticz mee overweg kan. In de Function tab van deze node staat de volgende code:

switch (msg.topic) {

    case "ispindel/ispindel1/tilt":
    msg.payload = {"command":"udevice","idx":1035,"nvalue":0,"svalue":msg.payload};
    break;

    case "ispindel/ispindel1/temperature":
    msg.payload = {"command":"udevice","idx":1030,"nvalue":0,"svalue":msg.payload};
    break;

    case "ispindel/ispindel1/battery":
    msg.payload = {"command":"udevice","idx":1033,"nvalue":0,"svalue":msg.payload};   
    break;

    case "ispindel/ispindel1/gravity":
    msg.payload = {"command":"udevice","idx":1034,"nvalue":0,"svalue":msg.payload};
    break;
    
    case "ispindel/ispindel1/RSSI":
    msg.payload = {"command":"udevice","idx":1037,"nvalue":0,"svalue":msg.payload};
    break;

}
return msg;

Vul in deze code achter iedere idx het juiste nummer in van het bijbehorende apparaat in Domoticz, dat je in stap 7 hebt genoteerd.

Rechts zie je een MQTT output node dat de data verzendt naar het topic domoticz/in. Dat ziet er als volgt uit:

Het olijfgroene msg.payload blok is alleen voor het debuggen, dit laat zien welke blokken er worden verzonden. Dit mag je weglaten.

STAP 11:
Klik op de Deploy knop rechtsboven. Je flow is nu actief.

STAP 12:
We hebben nu in Domoticz nog twee apparaten (iSpindel_SG en iSpindel_Alcohol) die hun gegevens niet rechtstreeks van de iSpindel krijgen. De SG is af te leiden van de Plato-waarde, via de formule: SG = 1+ (plato/(258.6-((plato/258.2)*227.1))). Het alcoholgehalte is (bij benadering) te berekenen door de actuele SG tijdens de vergisting te vergelijken met de SG bij de start van de vergisting, volgens de formule A = (SGstart – SGeind) * 135.

Beide waarden vullen we in via een dzvents script. Maak zo’n script eerst via Instellingen > Meer opties > Gebuertenissen > +.

STAP 13:
Kopieer het script hieronder en plak het in je eigen dzvents script:

-- iSpindel alcoholmeter

return {
    on = {
        devices = {
            'ispindel_Gravity',
        },
    },

    execute = function(domoticz, device)

--Bereken de SG en het alcoholgehalte uit de Gravity
       
        GR = tonumber(device.rawData[1])
        NSG = 1+(GR/(258.6-((GR/258.2)*227.1)))
        ALC = tostring((1.090 - NSG) * 135) 
        domoticz.devices('iSpindel_SG').updateCustomSensor(tostring(NSG))
        domoticz.devices('iSpindel_Alcohol').updateCustomSensor(tostring(ALC))

-- Temperatuurregeling. In dit geval gericht op 20 graden Celsius

        temp = tonumber(domoticz.devices('ispindel_Temperatuur').rawData[1]) 
        verwarm = domoticz.devices('Insectenlamp')                              -- pas hier de naam van je slimme stekker aan
        
        if (temp < 19.9) then                                                   -- benedengrens temperatuur
--            verwarm.switchOn()
        elseif (temp > 20) then                                                 -- bovengrens temperatuur
            verwarm.switchOff()
        end

-- een extraatje voor het debuggen: laat in de Domoticz logfile de temperatuur en status van de verwarming zien

        print ("############################################")
        print ("#")
        print ("# iSpindel: "  .. temp .. "C. Verwarmen: " .. verwarm.state)
        print ("#")        
        print ("############################################")
        print ("")

    end
}

STAP 14:
Je ziet dat op regel 16 in dit script SGstart is vastgesteld op 1,090. Dit is een reële startwaarde die ik regelmatig tegenkom. Het hangt echter af van wat je brouwt hoe hoog deze beginwaarde moet zijn. Is het bij jou bijvoorbeeld vaker 1,070 dan moet je dit in het script aanpassen om een realistisch schatting van het actuele alcoholpercentage te kunnen maken.

STAP 15:
Je ziet ook in het script dat op regel 23 een device Verwarmingsmat wordt genoemd. Verander dit eventueel in de naam van de in Domoticz geïnstalleerde slimme stekker die je voor het in- en uitschakelen van het verwarmingsmatje wilt gebruiken. Moet je nog een slimme stekker installeren, geef hem dan gewoon de naam Verwarmingsmat.

Bonus: iSpindel icoon

We hebben nu 6 nieuwe apparaten gemaakt die in Domoticz de status van je vergistingsproces weergeven. Het is handig als die ook herkenbaar zijn in het dashboard. Daarom heb ik er een icoon voor gemaakt en dat met deze icoongenerator omgezet naar een bestand dat eenvoudig in Domoticz is in te lezen. Installeer het als volgt:

STAP 1:
Download het ZIP bestand.

STAP 2:
Ga in Domoticz naar Instellingen > Meer opties > Aangepaste pictogrammen. Selecteer het ZIP bestand (Choose File of Browse) en klik op Upload.

STAP 3:
Ga naar het gewenste apparaat, bijvoorbeeld iSpindel_Signaal in het tabblad Overige en klik op Aanpassen:

Selecteer in het pop-up venster het icoon Button iSpindel en klik nogmaals op Aanpassen.

STAP 4:
Herhaal dit voor alle apparaten die met de iSpindel verband houden.

Hoe nauwkeurig is de iSpindel?

Waarden met wel vijf decimalen achter de komma suggereren een grotere nauwkeurigheid van de iSpindel dan er in werkelijkheid is. Onthoud dat het een buisje is dat in een vloeistof ronddobbert die in beweging is doordat er zich een chemisch proces afspeelt, waarbij CO2 bubbels naar boven komen. Toch zijn deze waarden best wel bruikbaar, zeker als het alternatief is dat je helemaal niks weet.

Eventueel kun je de SG waarde wel ijken met behulp van een klassieke glazen hydrometer, al kun je met zo’n buis met schaalverdeling ook geen drie cijfers achter de komma meten. Uit ervaring met enkele metingen weet ik echter dat de SG-waarde van de iSpindel in Domoticz wel degelijk realistisch is.

Hieronder zie je het verloop van een gistingsproces en temperatuur:

In de grafiek hierboven is te zien is dat het alcoholgehalte van de wijn de laatste dagen nog is opgelopen en nu wat begint te stabiliseren rond de 13 procent. Een teken dat het gistproces bijna is voltooid. Dit is te bevestigen met de waarneming dat er steeds minder CO2-belletjes door het waterslot naar boven komen.

Deze grafieken tonen het temperatuurverloop in de gistemmer. Dat lijkt nogal te fluctueren, maar dat valt gelukkig mee: het bereik van de bovenste grafiek is maar anderhalve graad (19.5 tot 21 graden). We zien in de cijfers van de afgelopen dertig dagen wel dat de spreiding rond 29 november opvallend fors was (ergens tussen 14 en 27 graden). Als er toen een brouwproces aan de gang zou zijn, was er een probleem (maar dat was niet het geval, de iSpindel bevond zich die dagen niet in de gistemmer). De schommeling op 11 december werd veroorzaakt doordat de iSpindel uit de gistemmer is gehaald om de accu op te laden.

Tip!

Als je problemen hebt met het ontvangen van MQTT data, dan is MQTT Explorer een handige tool waarmee je kunt zien welke data er van en naar je Domoticz server gaat (en in welke topics). Installeer het gratis programma op je Windows, Mac of Linux machine en leg contact door het invullen van je ip-adres van Domoticz, poort 1883 (default) en je inloggegevens voor MQTT (die je in Domoticz bij MQTT hardware hebt opgegeven). Je ziet in MQTT Explorer onder meer dat de iSpindel behalve naar Domoticz ook data probeert te verzenden naar Home Assistant:

Brouwen maar!

En nu het brouwen! Als je snel resultaat wilt, is wijn maken wellicht niet de beste eerste stap. Daarmee kun je beter in het najaar beginnen, als er volop fruit is en de prijzen laag zijn. Daarna duurt zeker 6 maanden tot een jaar voordat je echt drinkbare resultaten boekt. Wijn moet namelijk ook na de gisting eerst de tijd krijgen om te rijpen. Kwaliteit heeft nu eenmaal tijd nodig.

Stookwijn maken met zogenaamde turbogist die resultaat belooft in 48 of zelfs 24 uur is ook geen aanrader. Ten eerste omdat dit in de praktijk toch altijd langer duurt en vanwege de hogere benodigde temperaturen niet echt een activiteit is voor in de winter. Maar ook omdat stookwijn zeker niet bedoeld is om te drinken (het is bocht!), maar om te destilleren tot sterke drank. Wil je daar echt mee aan de slag, dan heb je op zijn minst een destilleerketel nodig en ben je op dit forum aan het verkeerde adres (maar probeer het eens hier).

Bier brouwen is voor de meeste mensen wel een leuke en overzichtelijke hobby met smakelijke resultaten. Met een compleet startpakket kun je meteen aan de slag en serveer je binnen 3 maanden je eigen trappist! Ruim voor het weer lekker is om in de tuin te zitten dus.

Tot slot: data opslaan in een spreadsheet

De gegevens en grafieken in Domoticz zijn fraai, maar als je de data voor langere periodes wilt monitoren, is het handig om ze ook op te slaan in een externe database. Daar zijn diverse mogelijkheden voor die allemaal de installatie van software op je Raspberry Pi vereisen. Een makkelijke en kosteloze oplossing die je RPi minder belast is gebruik te maken van Google Sheets in combinatie met Google Forms. In een volgend artikel leg ik uit hoe dat werkt.

Zie ook:

Foto’s: Unsplash en eigen productie


0 reacties

Geef een reactie

Avatar plaatshouder

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *